Dwangarbeid in Staphorst

(Uitverkocht)

Nominatie 'Overijssels boek van het jaar 2012'

‘Joodse werkkampen in Staphorst’.

Januari 1942 worden honderden joodse mannen gedeporteerd naar werkelozenkampen in het oosten van Nederland. Eerst vanuit Amsterdam, maar enkele maanden later komen ook Joden uit onder andere Den Haag, Voorburg, Groningen, Assen, Steenwijk en Zwartsluis voor de werkkampen in Staphorst en Rouveen in aanmerking. In totaal worden er in de beide plaatsen driehonderd vierenveertig mannen ondergebracht. De bezetter acht hen goed voor het zware ruilkaveling- en ontginningswerk. De gezinnen blijven achter. Verlof is er niet bij. Naast het ongewone werk blijkt vooral het chronisch tekort aan voedsel funest.

Uniek bronmateriaal

Conrad, Beugelen en Het Wijde Gat, dat zijn de namen van voormalige werkkampen in Staphorst en Rouveen. Deze kampen zijn opgericht tijdens de werkverschaffing in de jaren ‘30 en ‘40. Maar dat die werkkampen in 1942 zijn gebruikt bij de deportatie van de Joden was in Staphorst bijkans vergeten. Een groot aantal interviews met oudere Staphorsters bracht daar verandering in. Zij hadden herinneringen die nooit waren verteld en die met hen in het graf waren verdwenen als die niet nu waren opgetekend.

Aan de basis van dit onderzoek ligt dus een scala aan interviews, maar ook ooggetuigenverslagen, originele handgeschreven brieven uit de Staphorster werkkampen, oproepformulieren en foto’s van joodse mannen in het Staphorster veld. Erg waardevol zijn de verslagen van drie mannen die na de werkkampen in Staphorst de concentratiekampen hebben overleefd. Bijzonder zijn de vele gesprekken met de heer Rood. Hij zat van april tot 3 oktober 1942 in kamp Conrad. Daarna beleefde hij een onbeschrijfelijke tijd in diverse concentratiekampen. De bevrijding maakte hij mee in Ampfing kamp 5. Zijn gedetailleerde herinneringen vormen een unieke en onschatbare informatiebron. Het vele materiaal is gestructureerd ingedeeld en weergegeven rond thema´s als vrijheid, voedsel, bewaking, post, bezoekverbod, kampleiding, medische zorg en vermaak.

Exemplarisch

Het is zaak de sfeer en behandeling in de Staphorster werkkampen te zien in het juiste perspectief. Daarom is gekozen voor een viervoudig vergelijk. Ten eerste met de andere joodse werkkampen in Nederland. Daarnaast met vergelijkbare werkkampen ter hoogte van Groningen en Drenthe net over de Duitse grens. Als derde is gekeken naar de beruchte SS kampen in Nederland waarvan kamp Erika er een is. Tenslotte leren we veel van de concentratiekampen waarin de joodse mannen na Staphorst terecht kwamen. Met name het oordeel over de Staphorster werkkampen van de mannen die na Staphorst de concentratiekampen overleefden, is van groot belang.

Deze publicatie gaat diep in op de situatie in Staphorst. Maar om het beeld zo compleet mogelijk te maken, wordt ook veelvuldig bronmateriaal uit de andere werkkampen gebruikt. In heel noord en oost Nederland worden in diverse streken inwoners geconfronteerd met de ‘gevangenneming’ van de joodse mannen. Verspreid over Friesland, Groningen, Drenthe, Overijssel en Gelderland betreft dat ongeveer 30 werkkampen. Alles bij elkaar gaat het dan om zo’n 7000 joodse mannen. Meest frappant is misschien wel het vergelijk met de 15 kampen vlak over de grens. Die zogenaamde Emslandkampen werden vanaf 1933 twaalf jaar lang door de nazi’s gebruikt. Het ging daar, net als in de Nederlandse kampen, om ontginningswerk. Maar anders dan in Nederland lieten daar onder de hand van de SS-ers ongeveer 30.000 van de ruim 100.000 gevangenen het leven. Uitvoerig vergelijk met de diverse soorten kampen leert dat de situatie in Staphorst een goed beeld geeft van het leven in de werkkampen in Nederland. De brede inkadering geeft het onderzoek een exemplarisch karakter. 

Besluitvorming rond de werkkampen voor het eerst systematisch beschreven

Aanvankelijk lijkt het doel van de Duitse bezetter met de kampen nog onduidelijk, maar in de  loop van 1942 komt daar verandering in. Stap voor stap worden de Nederlandse werkkampen in de sfeer van het kampsysteem van de nazi’s getrokken. De omstandigheden wijzigen snel. In mei worden de kampen de burgerstatus ontnomen. De joodse inwonenden kunnen geen aanspraak meer maken op hun Nederlands staatsburgerschap. De Duitsers standaardiseren de regels voor de werkkampen en voeren die centraal in. In augustus haalt de bezetter de teugels strakker aan. De kampbeheerders volgen een verplichte cursus in kamp Erika. Ze krijgen les in hoe ze de joden moeten behandelen. Brieven en ooggetuigen registreren nauwkeurig de nieuwe aanscherping van de regels. Ook de geografische verschuiving bij het oproepen van de mannen is voor het eerst in beeld gebracht. Eerst komen de mannen uit het westen met Amsterdam als begin. Daarna verplaatsen de oproepen zich van boven in Nederland naar het zuiden, waarbij de groepen steeds kleiner worden.

Vanzelfsprekend rijst de vraag waarom de bezetter kiest voor werkkampen in Nederland. Ligt deportatie naar het buitenland, vrij van nieuwsgierige Nederlandse blikken, niet veel meer voor de hand? Het boek geeft hierop antwoord en toont nauwkeurig hoe, wanneer en waarom de Nederlands werkkampen in beeld komen. Voor het eerst is ook de besluitvorming voorafgaand aan de oprichting van de werkkampen en van de daarna volgende aanscherpingen onderzocht. Een korte schets laat zien dat het besluit om de Nederlandse werkkampen te gebruiken opkomt als door de Duitse top tot definitieve en totale vernietiging is besloten. In Nederland is het proces, waarin de joden geleidelijk worden afgezonderd, voltooid. Het denkklimaat slaat om van isoleren naar elimineren. De Joodse Raad, de Nederlandse Heidemaatschappij, de Arbeidsdienst, Referat IV B 4, Zentralstelle für jüdische Auswanderung, Hitler, Rauter, Heydrich, Eichman, Seyss-Inquart, hoge en lage ambtenaren in Duitse dienst, ieder reageert op zijn manier. Er wordt vergaderd, scherpe maatregelen afgekondigd en ook weer gepoogd die af te zwakken. Het Staphorster verhaal is zo zorgvuldig ingebed in het geheel van de Holocaust. Niet eerder werd de besluitvorming achter de werkkampen zo systematisch beschreven.

Nationaal en internationaal perspectief

Vanaf augustus draaien de Duitsers de duimschroeven aan. Ariërs mogen niet meer met de joden spreken. Iedere dag is er appel. De tocht naar het werk geschied in looppas en op het kamp doen Duitse bevelen en aanspreektitels hun intrede. Het dieptepunt is de wegvoering in de vroege morgen van 3 oktober 1942. Alle werkkampen in Oost Nederland worden op die dag leeggehaald. In de avond van 2 oktober verschijnt de Grüne Polizei. De kampen worden met wachtposten afgesloten. In de vroege morgen van 3 oktober verdwijnen de mannen naar Westerbork. Menig ooggetuige in Staphorst rept over koffers langs de weg, door de joodse mannen van zich afgeworpen. De deportatie gaat via Meppel en Westerbork richting concentratie- en vernietigingskampen als Auschwitz en Sobibor in Duitsland en Polen. Het eindpunt van de deportatie die zo dicht bij huis begon. Een stukje ‘local History ’ met nationale en internationale dimensie.

Voor de mannen een monument

Op de foto in het Staphorster veld, het is voor bijna alle mannen de laatste keer dat ze worden gekiekt. Vijf dagen na de wegvoering uit Staphorst worden de eerste mannen in Auschwitz vergast. Anderen maken een onbeschrijfelijke tijd door en komen om in diverse concentratiekampen. Van meerdere van hen is de korte levenslijn in Duitsland en Polen onderzocht en hier beschreven. Slechts vier van de ongeveer 344 mannen overleeft de verschrikkingen. Indringend is weer het verhaal van Rood die na Staphorst zo’n zeven concentratiekampen overleefd. De namen van 191 van de ongeveer 344 mannen zijn achterhaald. Van velen is plaats van sterven niet meer bekend. Tot as verbrand of naamloos in het ‘onmetelijke’ oosten omgekomen. Een aangrijpende geschiedenis. Dit boek geeft in veel verhalen en foto’s de mannen hun naam en gezicht terug. Het ontrukt de omgekomenen aan de vergetelheid en is als zodanig voor hen een monument.